წარმოშობით ირლანდიელ დრამატურგს – ბრაიან ფრილს – ერთობ მსუყე, რეგალიებითა და მრავალგვარი ტიტულით გაჯერებული ბიოგრაფია აქვს. კლასიკოსს სწორედ მწერლობამ მოუხვეჭა ფართო მასშტაბის საზოგადო მოღვაწის სახელი. დღესაც, თეატრალურ სამყაროში, ბრაიან ფრილის პიესები ისეთივე ინტერესს აღძრავს, ისევე ხშირად იდგმება სცენაზე, როგორც ეს მისი კარიერის საწყის ეტაპზე ხდებოდა.
ცნობილია, რომ თეატრალური ხელოვნების განვითარების მანძილზე, დრამატურგები ხშირად ირგებდნენ რეჟისორის ამპლუასაც – თავდაპირველად, მრავალი საუკუნის წინ, ანტიკური საბერძნეთსა და მოგვიანებით, რომის იმპერიაში, ან აღორძინების პერიოდის ინგლისსა თუ სხვა ქვეყნებში, თავად დგამდნენ კიდეც საკუთარ პიესებს. ბრაიან ფრილიც ზედმიწევნით ფაქიზად, გულისყურით ეკიდებოდა დრამატურგიული ნაწარმოების სპექტაკლადქცევის, სცენაზე ტექსტის გაცოცხლების პროცესს. იმავეს მოითხოვდა იმ რეჟისორისგანაც, რომელიც მისი პიესის დადგმის იდეით განიმსჭვალებოდა. ძალზე ხშირად აპროტესტებდა იმგვარი „ორიგინალური“ სცენური ადაპტაციის შემთხვევებს, სადაც მისი ქმნილებების დედააზრი შეცვლილად მიაჩნდა.
„ირლანდიელ ჩეხოვად“ აღიარებული ავტორი აქტიურ თეატრალურ მოღვაწეობას 1960 წელს შეუდგა. ექვსი თვის განმავლობაში ესწრებოდა გამოჩენილი ირლანდიელი რეჟისორის, ტაირონ გათრის რეპეტიციებს. უკვე 1964 წელს პიესამ „ფილადელფია, მოვედი!“ მას, როგორც დრამატურგს, საყოველთაო აღიარება მოუტანა. ამ წარმატებას მოჰყვა არანაკლებ საინტერესო ნამუშევრები, რომელთა შორისაა: „კას მაგუარის სიყვარული“ (1966); „საყვარლები“ (1967); „კრისტალი და მელა“ (1968); „ქალაქის თავისუფლება“ (1973); „რწმენის მკურნალი“ (1979); „თარგმანები“; ჩეხოვის „სამი დის“ ფრილის ვერსია; „ცეკვა ლუღნასაზე“ (1990); „ისტორიის შექმნა“ (1988); „მშვენიერი ტენესი“ (1993); „მოლი სუინი“ (1994).
ჩამოთვლილ პიესათა უმრავლესობა მსოფლიოს არაერთ ენაზე ითარგმნა და დაიდგა. ბრაიან ფრილის ბოლო პერიოდის ნამუშევრებს შორის კი, ერთ-ერთი გამორჩეული ადგილი პიესას – „მოლი სუინი“ უჭირავს.
„… სპექტაკლის პრემიერა 1994 წელს დუბლინის გეიტს თეატრში შედგა. მას შემდეგ იგი ითამაშეს ლონდონის, პარიზის, მილანის, ნიუ-იორკის სცენებზე. მიღებული აქვს ხუთი თეატრალური ჯილდო. ნიუ-იორკის კრიტიკოსთა კავშირის 1996 წლის სამი ნომინაცია: საუკეთესო პიესა, საუკეთესო სამი მსახიობი, საუკეთესო დადგმა. 1997 წელს კი „მოლი სუინს“, თეატრალური სამყაროსთვის ერთ- -ერთი ყველაზე პრესტიჟული, ლოურენს ოლივიეს (სახელობის) პრემია მიენიჭა“[1].
„მოლი სუინი“ თავდაპირველად თავად ბრაიან ფრილმა დადგა. შემდეგ იყო პიესის ამერიკული პრემიერაც, 1996 წელს. ბროდვეის პროგრამის შენიშვნაში ფრილი აღნიშნავს, რომ პიესის იდეა, ნაწილობრივ, შთააგონა ოლივერ საქსის ნარკვევმა.2 „მოლი სუინის“ წარმატებული სტარტის შემდეგ, დღემდე არ განელებულა ინტერესი ფრილის ამ კონკრეტული პიესისადმი. სახეზეა მისი ხელახალი გააზრების მცდელობები.
საქართველოში „მოლი სუინის“ პრემიერა თბილისის საერთაშორისო თეატრალური ფესტივალის ქართულ ნაწილში, მარჯანიშვილის თეატრის „სხვენზე“ შედგა. რეჟისორი – თემურ ჩხეიძე. მონაწილეობდნენ: ნანი ჩიქვინიძე, ალეკო მახარობლიშვილი და გოგა პიპინაშვილი. მოგვიანებით, 2010 წლის 19 ოქტომბერს, იგი განახლებული შემადგენლობით გათამაშდა და დღემდე რეპერტუარშია. სპექტაკლში ჟღერს გია ყანჩელის მუსიკა; სცენოგრაფია ეკუთვნის – გიორგი (გოგი) ალექსი-მესხიშვილს; ქორეოგრაფია – გია მარღანია. სპექტაკლის განახლებულ რედაქციაში მონაწილეობენ: ნანი ჩიქვინიძე (მოლი სუინი), გია ბურჯანაძე (ექიმი რაისი), ალეკო მახარობლიშვილი (ფრენკ სუინი.) პიესა ქართულ ენაზე თარგმნა თამაზ გოდერძიშვილმა.
თეატრის ზოგიერთი კრიტიკოსი, მკვლევარი[2] „მოლი სუინს“ სტრუქტურულად ბრაიან ფრილის ერთ-ერთ, ასევე წარმატებულ პიესას სახელწოდებით – „რწმენის მკურნალი“ ამსგავსებს, რადგან მისი წინამორბედივით, ეს პიესაც მონოლოგების პრინციპითაა აგებული. თუმცა, მსგავსება ხელს არ უშლის დრამატულ ნაწარმოებს თავისი ადგილი დაიმკვიდროს იმ რჩეულ პიესებს შორის, რომლებმაც მწერალს აღიარება მოუტანა. კრიტიკოსები პიესის განსაკუთრებულ შესაძლებლობებზე ხშირად საუბრობენ. აღნიშნავენ, რომ ბრაიან ფრილის ამ პიესის პერსონაჟები, მიუხედავად წინა ნაწარმოებებთან გარკვეული მსგავსებებისა, მაინც ინარჩუნებენ თვითმყოფადობას, თავისთავადობას. ღრმა ემოციას აღძრავენ მნახველში და თავს ამახსოვრებენ მას…
განსაკუთრებით დადებითად წარმოჩნდა ბრაიან ფრილის ამ პიესის („მოლი სუინის“) შესაძლებლობები პანდემიის პირობებში. თეატრის მკვლევრებს არ გამოჰპარვიათ შარლოტ მურის[3] ამავე სახელწოდების სპექტაკლი. საერთაშორისო პრესა ერთხმად ალაპარაკდა „მოლი სუინის“ გაცოცხლების საინტერესო ხერხზე. ისინი აღნიშნავდნენ, რომ ახალმა პლატფორმამ – ონლაინ თეატრმა – ეკრანზე ხილვისთანავე შეისისხლხორცა ბალიბეგელი ქალის დრამა. ბრაიან ფრილის შემოქმედების უსაზღვრო პოტენციალს ცხადყოფს ცნობილ ჟურნალებში გამოქვეყნებული რეცენზიებისა და წერილების აურაცხელი რაოდენობა[4]. დრამატურგი თანამედროვე თეატრალური ხელოვნების ურთულეს გამოწვევებს ღირსეულად პასუხობს.
ქართული სათეატრო ხელოვნების შესწავლის პროცესში, თემურ ჩხეიძის „მოლი სუინის“ სცენური ინტერპრეტაცია სხვადასხვა ნიშნითაა საყურადღებო. თანამედროვე ქართველი მაყურებლის თვის ბრაიან ფრილის დრამატურგია, ერთი შეხედვით, უჩვეულო მოცემულობაა. სპექტაკლი, უპირველეს ყოვლისა, ყურადღებას იპყრობს, როგორც დრამატურგიის თავისებურებით, ასევე იქ დასმული აქცენტებითაც, რაც, რა თქმა უნდა, რეჟისურაში, ჩხეიძისათვის დამახასიათებელ ხელწერაში იკითხება.
საკვლევ ობიექტად მოლი სუინის პერსონაჟი ავიღე. სტატიის მიზანია განვსაზღვრო, რამდენად ყოვლისმომცველად აისახა მოლი სუინის დრამა ქართულ თეატრში? აღელვებს თუ არა თანამედროვე ქართველ მაყურებელს ეს პერსონა ისევე, როგორც თეატრის ისტორიაში ცნობილ ქალთა დაუვიწყარი მხატვრული სახეები?
ადრეც და ახლაც, არა მარტო საქართველოში, არამედ მთელ მსოფლიოში, ის რაც ადამიანს აწუხებს, ტანჯავს და არ აძლევს შესაძლებლობას იყოს სრულფასოვნად ბედნიერი, დღემდე შესწავლის ობიექტია მეცნიერებისა და ხელოვნების სფეროში. ხელოვნებაში, კონკრეტულად კი სათეატრო ხელოვნებაში. მოლი სუინი არა მარტო იმითაა საინტერესო, რომ მის ისტორიას საფუძვლად რეალური ამბები თუ მოვლენები უდევს, არამედ სპექტაკლი გვიბიძგებს იმისკენ, რომ თანამედროვე ადამიანის (ამ შემთხვევაში მოლის) დრამის ჭეშმარიტი არსი უფრო განვაზოგადოთ. ქალის ტრაგიკული ისტორია „სხვენის“ ინტიმურ ატმოსფეროში შეგნებულადაა მოთხრობილი. აღმქმელის მგრძნობელობაზე ძლიერ ზემოქმედებს სცენაზე გაჟღერებული ყოველი მკაფიო თუ ფაქიზი რეპლიკა; ყოველი ჟესტი იმისთვისაა, რომ უფრო ღრმად შეიჭრას მაყურებლის შინაგან სამყაროში, იქ ამოქმედდეს, იმ მიჯნამდე მიაღწიოს, სადაც მოაზროვნე თვითანალიზს იწყებს. „ამბავი, რომელიც მაყურებელმა პირადი ცხოვრებისეული გამოცდილებით იცის, უცნობი რაკურსით, უჩვეულო კუთხით უნდა დავინახოთ. იმ კუთხით, საიდანაც მას ეს საგანი არასოდეს უნახავს. ეს ყოველთვის საინტერესოა“[5]. ამიტომაც, ქართველი მოლის პერსონაჟი უნებლიედ აღძრავს სურვილს დავფიქრდეთ არა მხოლოდ უცნობ პერსონათა, არამედ საკუთარ ბედზე, სხვადასხვა სახის ბრმა ექსპერიმენტს მინდობილთა ბედისწერაზეც. ეგრეთ წოდებული ხელოვნური ინტელექტის ფორმირებით დაინტერესებული ეპოქა კი ჩვენდა საუბედუროდ თუ – ზოგჯერ, ბედნიერი გამონაკლისების მეშვეობით – საბედნიეროდაც, ბრმა ექსპერიმენტების დეფიციტს არ განიცდის.
პანდემიის წნეხში მცხოვრებ მოაზროვნეებს სამედიცინო ექსპერიმენტებისადმი არაერთმნიშვნელოვანი დამოკიდებულება აქვთ. ერთი მხრივ, სენსაციური, სასარგებლო აღმოჩენის მოლოდინს, მეორე მხრივ, გახმაურებული კვლევების საზიანო შედეგები აქარწყლებს. სამედიცინო ექსპერიმენტებისადმი გაცხოველებული ინტერესი, წინა საუკუნეებიდან მოყოლებული, დღემდე აქტუალურია, მაგრამ, ასევე არ უნდა დავივიწყოთ, რომ არსებობდნენ რეალური ინდივიდები, რომელთა დრამასაც სწორედ ამ „პროგრესის სახელით“ ჩატარებულ წარუმატებელ ექსპერიმენტში მონაწილეობა წარმოადგენს. ქართულ სადადგმო ვერსიაშიც, შუა ხნის მოლი ამგვარი საცდელი კვლევის მსხვერპლი აღმოჩნდება. იგი იმ სამედიცინო ექსპერიმენტის თანამონაწილეა, რომლის უმთავრეს პრიორიტეტად, როგორც ირკვევა, არ მიიჩნევა ადამიანის ფსიქო-სომატური სიჯანსაღე. ალბათ, შემთხვევითობას ვერ მივაწერთ რეჟისორის მიერ ბრმა ქალის მხედველად „მონათვლის“ მცდელობასაც. წინამდებარე ნაშრომით შევეცდები მოლი სუინი გავაანალიზო თანამედროვე ქართულ თეატრში განხორციელებული სპექტაკლის, კერძოდ კი ერთ-ერთი აღიარებული რეჟისორის ბოლო წლების შემოქმედების მაგალითზე. ის მოლი სუინი, რომელსაც არაერთი კრიტიკული წერილი მიუძღვნეს უცხოელმა და ქართველმა თეატრის კრიტიკოსებმა.
სპექტაკლის დრამატურგია, თავისი სტრუქტურითა და ესთეტიკით რადიკალურად განსხვავდება თემურ ჩხეიძის მიერ ადრეულ წლებში დადგმული წარმოდგენებისგან. ირლანდიელი დრამატურგის პიესა „ბრმა მხედველს“, ერთი შეხედვით, ქართველი მაყურებლისთვის უჩვეულო ტემპორიტმი აქვს, თუმცა ეს ხელს არ უშლის მათ, სულგანაბულებმა უცქირონ სპექტაკლს, მიუხედავად იმისა, რომ სცენაზე არაფერია თვალისმომჭრელი. რეჟისორი მხოლოდ მინიმალური საშუალებებით ცდილობს ჩაგვითრიოს აზროვნებაში, აღგვიძრას განსჯის სურვილი. სპექტაკლს მარჯანიშვილის თეატრის რეპერტუარში თავისი გამორჩეული ნიშა დღემდე უნარჩუნდება. რა განაპირობებს ამ ფაქტს? რა სიღრმისაა იმ უსინათლო პერსონაჟის ხედვის მასშტაბი, მსახიობი ნანი ჩიქვინიძე რომ ასახიერებს?
შუახნის მოლი ერთგვარ სიმბოლოს მოგვაგონებს მსხვერპლისა, რომელსაც „კლასიკურ“ მსხვერპლად ვერ შევრაცხავთ. ასი წუთის განმავლობაში, თანდათან მივიწევთ ქალის დრამის ყველაზე შორეული შრისკენ. ვმძიმდებით, არა მისი უსინათლობის დრამატიზმით, არამედ პირიქით, იმ ე.წ. სამომავლო პერსპექტივით, რომელიც ქალს მოჩვენებით კეთილდღეობას ჰპირდება (იგულისხმება თვალის ჩინის დაბრუნება ოპერაციის შედეგად).
უსინათლო მოლიში წარმოჩენილია ადამიანში ჩადებული უსაზღვრო სასიცოცხლო ძალა, შეიგრძნობა სიცოცხლის უშრეტი პოტენციალი, რომელსაც ვერ თრგუნავს ფიზიკური ნაკლი. ხოლო თვალხილული, ნაოპერაციები მოლი, საწინააღმდეგო მოვლენაა. თვალსა და ხელს შუა ნადგურდება მისი პიროვნულობა. მაყურებელი უცქერს ფიზიკურად ჯანსაღ, მაგრამ სასიცოცხლო ენერგიადაშრეტილ ქალს…
ყოველივე ზემოთქმულს ხელშესახებად, ძალზე დრამატულად გადმოგვცემს მსახიობი ნანი ჩიქვინიძე. ამისთვის ის იყენებს ძუნწ, მაგრამ სახიერ მიმიკას, გამოხედვას, დუმილს. მისი გამომსახველობითი არსენალი, ერთდროულად თავშეკავებული, ასკეტური, მინიმალისტური და, იმავდროულად, ძალზე მეტყველი, მრავლისმთქმელია.
გონივრულად ათვისებული კამერული სივრცე ამოქმედებას იწყებს. სამი სხვადასხვა განზომილებიდან ვუცქერთ სცენაზე გათამაშებულ დრამას. „ბრმა მხედველი“ გვნუსხავს თავისი ორიგინალური შინაგანი სამყაროთი, განსაკუთრებული ნიუანსების შეგრძნებისა და აღქმის უნარით. განსაკუთრებით ამაღელვებელია ნანი ჩიქვინიძის მიერ განსახიერებული აცეკვებული მოლის მონოლოგი. უსინათლო ქალის ღრმად ემოციური აღსარება მაყურებელს თავადაც უბიძგებს ანალიზისკენ, მის მიერ ჩადენილი მოქმედება-საქციელის განსჯისკენ. სცენაზე თამაშდება ის, რაზეც არა თუ საუბარი, არამედ ფიქრიც ძლიერ გვიმძიმს.
სცენაზე მყოფ თითოეულ მოქმედ პირს საკუთარი მოტივაცია გააჩნია. ყოველი მათგანის ქმედებას, საქციელს გარკვეული ზრახვები განსაზღვრავენ. ა. მახარობლიშვილის განსახიერებულ ფრენკს სურს მეუღლეს თვალისჩინი დაუბრუნოს. თუმცა, ასეთ შემთხვევაში, შიშობს, ყველაფერი ისევ ძველებურად დარჩება თუ კარდინალურად შეიცვლება. ხომ შეიძლება მოლიმ „სულ სხვა თვალით შეხედოს“ ქმარს?!. ექიმი რაისი (გ. ბურჯანაძე) უდავოდ პატივმოყვარე კაცია. მას სურს უნიკალური ოპერაციით საქვეყნოდ გაითქვას სახელი და აღიარება მოიპოვოს. მაგრამ, მოლი სუინზე (ნ. ჩიქვინიძე) აბსოლუტურად არავინ ფიქრობს. ხომ სავსებით დასაშვებია, რომ მან სამყარო ისეთი, როგორიც ის არის, ვერ მიიღოს, სათანადოდ ვერ აღიქვას. ამაზე თუ დაფიქრებულა ვინმე?!.
ქართველ მკვლევართა გარკვეული ჯგუფი, ბრაიან ფრილის პიესის ქართულ სცენაზე დაბადებას უარყოფითად გამოეხმაურა: „ბრმა მხედველში“ მსახიობებს ერთმანეთთან ურთიერთობა აკლიათ. სცენაზე ერთად დგანან, მაგრამ მარტო თამაშობენ. რეჟისორის გარეშე დარჩენილთა საშემსრულებლო ხელოვნება ბოლომდე არ არის წარმოჩენილი… პირობითობა მაყურებელს აზროვნებისკენ უბიძგებს, მაგრამ თეატრში იმისთვის არ დავდივართ, რომ სცენიდან წარმოთქმულის წარმოსახვა დავიწყოთ. ფორმა და შინაარსი ერთად უნდა მოგვეწოდებოდეს და არა ცალცალკე, ან ერთმანეთის დამოუკიდებლად“[6]. უხვადაა განსხვავებული მოსაზრებებიც ჩხეიძისეულ დადგმაზე: „…რეჟისორი ესწრაფვის იმას, რომ მაქსიმალურად მიუახლოვდეს წარმოდგენა მაყურებელს, ჩაიხედოს მის სულში, გამოაფხიზლოს მისი გრძნობა-გონება, გულახდილ დიალოგში ჩააბას თანამედროვე ადამიანი, ღრმააზროვანი ფიქრისთვის განაწყოს, სიცოცხლისა და სიტყვის ფასი, მისი ჯადოსნური არსი, მრავალაზროვანი ქვეტექსტი შეაცნობინოს. ამავე დროს კი აამაღლოს ქართულ თეატრში მორყეული მეტყველების კულტურა, განავითაროს და დახვეწოს იგი“[7]. სპექტაკლში არსებულ უხვსიტყვიან მონოლოგებს, სამი ადამიანის წრფელ თვითგანსჯას, პარტერში მსხდომთა მდუმარე აღსარებაცუერთდება. ანალიტიკის აქტში შეტყუებულმაყურებელს, თანამედროვე ქართულ სცენაზე განხორციელებულ კამერულ სპექტაკლებს შორის, მართლაც გამორჩეულად ამახსოვრდება „ბრმა მხედველი“, თანაც, არა იმიტომ, რომ სპექტაკლი მხოლოდ ერთი კონკრეტული პერსონაჟის ბედ-იღბალზე გვაფიქრებს, არამედ იმ ნიშნითაც, რომ მოლი ჩვენს გონებაში სიმბოლურ დატვირთვას იძენს. ის განუსჯელად გამეტებული პიროვნულობის სახე-ხატი, არაკლასიკური მსხვერპლი ხდება… ბრაიან ფრილის მიერ შექმნილი პერსონაჟი ძალაუნებურად გვაფიქრებს იმგვარ კომპლექსურ და მასშტაბურ საკითხზე, როგორიცაა თანამედროვე ადამიანის დრამის ჭეშმარიტი არსი.
მე მაინც ვფიქრობ, რომ ქართული სპექტაკლის რეჟისორის მიზანი ჩვენი ყურადღების მიმართვა იყო ისეთი საკითხისა თუ პრობლემისადმი, რომელსაც თითოეული ჩვენგანის პიროვნული თუ მორალურ-ზნეობრივი პასუხისმგებლობა ეწოდება. დიახ, ვიდრე რაიმე ნაბიჯს გადავდგამთ, სერიოზულ გადაწყვეტილებას მივიღებთ და მის რეალურ ხორცშესხმას შევუდგებით, კარგად უნდა დავფიქრდეთ, სიღრმისეულად უნდა გავაანალიზოთ, ავწონ-დავწონოთ ის მოსალოდნელი შედეგები, რომლებიც ჩვენს ქმედებას შეიძლება მოჰყვეს… რაც არ უნდა კეთილი, ჰუმანური, ნათელი ზრახვები გვამოძრავებდეს, აუცილებლად უნდა დავფიქრდეთ იმაზე, თუ რას მოუტანს ჩვენი საქციელი ჩვენს გვერდით მყოფებს, ახლობელ თუ უცნობ ადამიანებს. ისინი, ჩვენდა უნებურად, სრულიად გაუაზრებლად შეიძლება, ერთ მშვენიერ დღეს, უნებლიედ, მსხვერპლის როლში აღმოჩნდნენ; ისევე როგორც ეს ნანი ჩიქვინიძის მიერ განსახიერებულ მოლი სუინს დაემართა.
გამოყენებული ლიტერატურა:
[1] ღოღობერიძე, რეჟისორი – რომელიც არ ჩანს, 2011, გვ. 69.
[2] Drediman, Viewpoints – Powerful Digital Revivals Of Brian Friel’s Faith Healer And Molly Sweeney, 2021.
[3] Ting, An Interview with Director Charlotte Moore, 2011.
[4] The Wall Street Journal; The New Yorker; The New York Times; Associated Press; NY Post; Daily News; New Yorker; Backstage; Theatermania; Wolf Entertainment Guide; Woman Around Town; Curtain Up; Talk Entertainment.
[5] თუმანიშვილი, სანამ რეპეტიცია დაიწყება, 2008, გვ. 30.
[6] 1 თამარ კიკნაველიძე. თეატრალური ფესტივალის შავ-თეთრი დღეები. https://tbilisiinternational.com/ge/press-office/press/41/teatraluri-pestivalis-shavtetri-dgeebi
[7] ქუთათელაძე, ბრმა მხედველი, 2010, გვ. 27-28.
(C) თინათინ გაბელაია, საქართველოს შოთა რუსთაველის თეატრისა და კინოს სახელმწიფო უნივერსიტეტის დოქტორანტი, სახელოვნებო მეცნიერებათა ძიებანი 2 (89), 2022, შოთა რუსთაველის თეატრისა და კინოს სახელმწიფო უნივერსიტეტი.